Hoài sơn hay sơn dược là một loại thực phẩm đồng thời là một vị thuốc được sử dụng khá phổ biến trong y học cổ truyền suốt hơn 2000 năm qua. Vậy hoài sơn có tác dụng gì? Cần lưu ý gì khi sử dụng hoài sơn?
1. Hoài sơn là gì?
Hoài sơn (Chinese Yam, Sơn dược) có nhiều loại. Một số loại hoài sơn tên khoa học là Dioscorea opposita hay Dioscorea batatas, Dioscorea polystachya. Đây là một vị thuốc được dùng phổ biến trong các bài thuốc đông y.
Theo nhiều nghiên cứu khoa học mới đây, hoài sơn có chứa diosgenin. Ngoài ra nó có chứa nhiều chất khác như phytochemical, bao gồm saponin, tinh bột, mucopolysaccharides, protein, axit amin, chất nhầy, polyphenol.
Theo y học cổ truyền, hoài sơn có màu trắng, vị ngọt, bổ phế, tỳ vị, thận. Thường được dùng trong các bài thuốc chữa bệnh đường tiêu hóa, hô hấp. Cũng được dùng trong các bài thuốc chữa các vấn đề thuộc sản – phụ – nam khoa.
2. Hoài sơn có tác dụng gì?
Trong y học cổ truyền hoài sơn dùng trong điều trị:
- bổ phế tỳ, chỉ tả (chữa tiêu chảy),
- âm hư sinh nội nhiệt: hoài sơn bổ âm nên thanh nhiệt.
- nhuận bì phu
- ích thận, trị chứng hư tổn lao thương, di tinh
- bổ tâm khí, chữa chứng hay quên
- dùng ngoài trong các trường hợp mụn nhọt, vết loét da…
Cho đến nay cũng đã có nghiên cứu chứng minh tác dụng điều trị của hoài sơn. Tuy nhiên phần lớn các nghiên cứu dừng lại ở mức nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, nghiên cứu trên động vật. Ít có nghiên cứu về hoài sơn đơn độc trên người. Thường hoài sơn được nghiên cứu đồng thời trong các bài thuốc.
2.1. Tác dụng chữa các bệnh đường tiêu hóa
Hoài sơn được sử dụng trên lâm sàng để điều trị chứng kém ăn, tiêu chảy mãn tính.
- Chứng khó tiêu tuy không đe dọa đến tính mạng nhưng lại khiến chúng ta cảm thấy khổ sở. Các triệu chứng của nó bao gồm đầy hơi, chướng bụng và buồn nôn. Chứng khó tiêu khi mang thai cần phải điều chỉnh chế độ ăn uống bằng cách bổ sung nhiều tinh bột lành mạnh hơn như khoai lang, hoài sơn… Do hàm lượng chất xơ cao nên ngăn ngừa táo bón. Chất xơ bổ sung lượng lớn chất xơ trong phân và đảm bảo nhu động ruột thường xuyên và trơn tru. Thực phẩm lành mạnh này ngăn ngừa các rối loạn tiêu hóa như khó tiêu, táo bón và hội chứng ruột kích thích.
- Hoài sơn có tác dụng chống viêm (ức chế các cytokin gây viêm và ức chế COX-2); khôi phục/ bảo vệ biểu hiện của Carbonic anhydrase ở tá tràng. Đây là enzym xúc tác phản ứng tạo ra bicarbonat ở tuyến tụy giúp trung hòa acid dịch vị. Nhờ vậy hoài sơn thường xuất hiện trong các bài thuốc chữa viêm dạ dày, trào ngược dạ dày…
- Saponin (dioscin) trong cao Hoài sơn giúp giảm sự tổn thương mô bằng cách kích hoạt enzym chống oxy hóa (nghiên cứu in vivo trên chuột gây loét dạ dày bằng alcohol)
- Diosgenin trong Hoài sơn được nghiên cứu làm tăng đáng kể các vi khuẩn có lợi cho hệ tiêu hóa bao gồm Lactobacillus murinus và Lactobacillus reuteri.
- Nghiên cứu của Đại học Yeungnam – Hàn Quốc về chức năng tiêu hóa ở chuột cho thấy chiết xuất hoài sơn không chỉ hỗ trợ tiêu hóa mà còn có thể giúp gia tăng số lượng vi khuẩn có ích cho đường ruột.
2.2. Tác dụng hỗ trợ điều trị các rối loạn chuyển hóa
Hoài sơn được nhiều nghiên cứu khẳng định về khả năng kiểm soát đường huyết, hạ huyết áp, cải thiện tình trạng rối loạn mỡ máu và kiểm soát cân nặng.
- Hoạt chất protodioscin có trong hoài sơn có tác dụng làm giảm lipid máu bao gồm cả cholesterol và triglycerid.
- Hoài sơn có chứa 3 polysaccharide HSY-I, HSY-II và HSY-III có tác dụng hạ đường huyết. Các nghiên cứu đã củng cố vai trò và đưa ra khuyến nghị rằng hoài sơn là một lựa chọn tốt cho người bệnh tiểu đường.
- Hoài sơn rất giàu chất xơ. Carbohydrate phức hợp của hoài sơn được chia thành đường, được giải phóng và hấp thụ vào máu với tốc độ từ từ và chúng cũng rất ít calo. Giúp người dùng no lâu mà không làm đầy bụng, không làm gia tăng kích thước vòng eo. Ăn hoài sơn là một giải pháp giảm cân hợp lý và an toàn.
- Nghiên cứu của Đại học Sungkyunkwan – Hàn Quốc thấy chiết xuất hoài sơn chứa β-sitosterol và ethyl linoleate ngăn ngừa xơ vữa động mạch.
2.3. Tác dụng chống oxy hóa
Hoài sơn rất giàu mangan, một khoáng chất hỗ trợ quá trình chuyển hóa carbohydrate và rất quan trọng để sản xuất năng lượng và chống oxy hóa. Nó cũng là một nguồn cung cấp tuyệt vời Vitamin C và các chất chống oxy hóa giúp loại bỏ các gốc tự do có thể làm hỏng DNA, gây ra các bệnh tim và ung thư.
Theo nghiên cứu của Đại học Quốc gia Andong – Hàn Quốc cho thấy hoài sơn có đặc tính chống oxy hóa. Nghiên cứu kết luận rằng hoài sơn chứa một lượng vi lượng kẽm, mangan, sắt, đồng và selen, và việc dùng nó như một chất bổ sung hàng ngày có lợi như một chất chống oxy hóa.
2.4. Ngăn ngừa các vấn đề về da
Từ nhiều thế kỷ trước, hoài sơn được sử dụng trong y học cổ truyền của Việt Nam, Hàn Quốc, Trung Quốc và Nhật Bản. Nó có allantoin là một chất tăng sinh tế bào, đẩy nhanh quá trình chữa bệnh khi bôi tại chỗ cho nhọt, vết loét và các bệnh ngoài da khác.
Sơn dược làm chậm sự xuất hiện của các dấu hiệu lão hóa và làm cho làn da trở nên sống động và tươi trẻ hơn. Giàu Vitamin C, các chất dinh dưỡng khác và beta carotene, hoài sơn cung cấp các đặc tính chống oxy hóa. Các chất dinh dưỡng này loại bỏ các gốc tự do có hại và ngăn ngừa tổn thương tế bào da. Từ đó làm giảm các đốm đen, nếp nhăn. Vitamin C tái tạo làn da bị tổn thương, sản sinh collagen và giúp da mịn màng, đàn hồi. Đặt các lát hoài sơn đã bào lên mắt để xóa quầng thâm ở mắt. Đắp hỗn hợp này lên mặt và để trong khoảng nửa giờ rồi rửa sạch. Mặt nạ này giúp trẻ hóa làn da và làm sạch da bằng cách tẩy tế bào chết.
2.5. Hạ huyết áp
Hoài sơn một nguồn tuyệt vời Vitamin B6. Đây là thành phần cần thiết cho cơ thể phá vỡ homocysteine có thể làm tổn thương thành mạch máu. Sự hiện diện cao của homocysteine dẫn đến cơn đau tim. Vitamin B6 giúp giảm nguy cơ phát triển các bệnh tim.
Hoài sơn cũng có hàm lượng cao kali. Đây là một thành phần quan trọng của điện giải và kiểm soát huyết áp và nhịp tim bằng cách chống lại tác dụng tăng huyết áp của natri.
Ngoài ra sơn dược có chứa dioscorin giúp ích cho bệnh nhân tăng huyết áp. Dioscorin ức chế angiotensin, làm tăng tưới máu ở thận qua đó giảm huyết áp.
2.6. Tác dụng tích cực với sức khỏe của phụ nữ
Hoài sơn rất hữu ích cho phụ nữ mãn kinh. Nó bao gồm enzyme cung cấp sự thay thế tự nhiên để thay thế các hormone ở phụ nữ mãn kinh.
- Sơn dược có Diosgenin trong rễ của nó là một phytoestrogen, một loại estrogen thực vật tự nhiên. Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cho thấy diosgenin có thể được sử dụng để sản xuất progesterone.
- Vitamin B6 là một chất bổ sung quan trọng cho phụ nữ mắc Hội chứng tiền kinh nguyệt, đặc biệt là chứng trầm cảm. Nó hoạt động như một loại thuốc bổ cho phụ nữ giúp cân bằng nội tiết tố. Nó chữa lành các tình trạng cơ thể theo quan điểm toàn diện.
Ngoài những công dụng này, nhiều nghiên cứu cho thấy nó có thể được sử dụng như một phương thuốc chữa nhiều bệnh, bao gồm:
- Bốc hỏa liên quan đến thời kỳ mãn kinh
- Khô âm đạo sau mãn kinh
- Hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS)
- Rối loạn kinh nguyệt
- Loãng xương
3. Lưu ý khi sử dụng hoài sơn
Hoài sơn an toàn cho hầu hết mọi người, nhưng nếu bạn đang dùng thuốc, hãy nói chuyện với bác sĩ về các tác dụng phụ có thể xảy ra.
Mặc dù hoài sơn không chứa estrogen, nhưng nó có các đặc tính khiến nó hoạt động giống như một dạng estrogen nhẹ. Nếu bạn đang sử dụng các thuốc hormone, liệu pháp thay thế hormone, thuốc tránh thai… cần lưu ý.
Với các trường hợp lạc nội mạc tử cung, u xơ tử cung, ung thư buồng trứng… cần thận trọng trong sử dụng.
Liều dùng hoài sơn ở mỗi người phụ thuộc vào mục đích sử dụng và bệnh lý đang mắc. Thông thường liều dùng từ 12 – 20g dùng thuốc sắc hoặc tán bột. Dùng cùng các vị thuốc khác hoặc có thể chế biến thành món ăn như hoài sơn luộc, bánh hoài sơn, cháo hoài sơn…
BS Uông Mai
Nội khoa Việt Nam
